Letër e hapur nga Luz Broto – Shkëmbe çelësin e shtëpisë tënde

28 Qershor 2022

Pallars 94-96, 6-1, 08018 Barcelonë

Përshëndetje!

Jam shumë e lumtur që erdhe këtu! Më lejoni t’ju tregoj se si erdha dhe unë këtu.

Herën e parë që vizitova Prishtinën, shkurtin e shkuar, m’u deshën nëntë orë të mbërrija prej Barcelonës këtu, me një ndalesë prej më shumë se tre orësh në Stamboll. Nuk ka fluturime direkte prej qytetit tim sepse Spanja nuk e njeh Kosovën si një shtet të pavarur, ashtu si edhe disa shtete të tjera. Nëse është vështirë të mbërrish këtu, duhet të jetë edhe më e vështirë të udhëtosh prej Kosovës: vendasve u nevojiten viza sa herë udhëtojnë jashtë. Edhe më keq, Spanja nuk i lejon as të hyjnë në këtë shtet.

Ky fakt mbeti në mua: njerëz nga shtete të tjera do të udhëtojnë në Prishtinë për të vizituar Manifesta. Njerëzit e Kosovës nuk do mund t’ia kthejnë këtë vizitë shteteve të tjera, së paku jo për tani.

Catherine dhe Tatiana më dhanë lirinë të propozoja një projekt të ri për Manifesta 14 pa pa ndonjë vendndodhje specifike apo kufizime të tjera. Shpenzova katër ditë teksa njoha ekipin, qytetin, hapësirat; takova njerëz të ndryshëm dhe u njoha me zhvillimet e fundme në këtë shtet, lexova dhe dëgjova të dhëna për Manifesta: kërkesa për rikthim të hapësirës publike, dëshirat dhe synimet e qytetarëve dhe Komunës, shumë prej tyre kërkojnë “të thyejnë këtë izolim të gjatë të shtetit”.

U shfaqën shumë ide si reagim ndaj gjithë këtij procesi. “Hapni dyert e shtetit”, më tha Dreni me shaka.

Ndjeva dëshirën për të parë hapësira private, të vizitoja shtëpi dhe apartamente dhe të takoja banorët në to. U mahnita kur mësova se shtëpitë private mikpritën institucione shqiptare përpara luftës. U frymëzova prej të rinjve. Nisa të mendoj se si mund t’i takoj vizitorët dhe vendasit dhe t’i hapim shtëpitë nga të dyja kahet e kufirit.

Ndjeva mikpritjen dhe miqësinë në njerëzit të cilët njoha. “Na ke miq” më thanë disa djem që punonin në një restorant dhe dyqan, krejt papritur. Dhe Tristani më thotë: “ Ne jemi mikëpritës sepse jemi të varfër”.

“Takim me persona të ndryshëm” ishte shkruar në agjendën time. Ne nuk kishim kohë të parapërgatiteshim para se të nisesha, se gjithçka ndodhi kaq shpejt, ndaj Lendita mbajti disa hapësira në axhendën time duke shkruar këtë fjali. E në fakt u kthye në dëshirën time parësore: të takoja njerëz.

Pyeta disa njerëz nëse mund të vizitoja shtëpitë e tyre. Isha në shtëpinë e familjes së Lenditës dhe motra e saj me foli spanjisht. Ajo e kishte mësuar këtë gjuhë prej telenovelave meksikane. Isha në shtëpinë e Dritonit. E pyeta mbi grafitit e tij e ai më tregoi shumë gjëra mbi qytetin. Ai pret që të ndodhë një projekt radikal këtë verë. E pashë qytetin mes dritareve të tyre. Gjithashtu mora një ftesë nga Petriti, por nuk e realizuam dot këtë takim.

Njëherë në Barcelonë, Anna dhe unë po punonim mbi librin Vendoseni veten në vendin e tjetrit. Është një libër që bën bashkë një grup veprimesh që si dhe Anna shkroi “ndaje këtë synim të të detyruarit dikë jashtë vendit të vet e drejt vendit të tjetrit duke negociuar kushtet për këtë veprimtari […]. E veçanta e këtyre veprimeve është se këto projekte nuk kulmojnë përtej marrëdhënieve ndërpersonale që krijojnë.

Veçse qëndrojnë me ta dhe i adresojnë duke iu përmbajtur përmasës hapësinore: braktis rutinën tënde ditore në mënyrë që dikush tjetër ta zërë atë; shkëmbe çelësin e shtëpisë për një natë; boshatis xhepat dhe zbulo intimitete të sendeve; cakto takime me të huaj përtej Atlantikut; bëj dikë të hapë dyert e shtëpisë së vet për ty; mirëprit dikë që ke harruar të presësh.”

Ndërsa po shkruaja aksionet për këtë libër, më erdhi në mend se para disa vitesh pata idenë e të shkëmbyerit e çelësave të shtëpisë me njerëz që sapo i takon. Çelësi, mendoj se është një objekt që të bën të kujtosh takime e njëkohesisht të lejon ta përdorësh për t’u qasur në hapësirën e dikujt tjetër. Në atë kohë, mbaja me vete çelësat e shtëpive të miqve të mi sepse më duheshin. Ndihesha më e sigurt. Nuria më thoshte, “ Ndjeja se kisha miq për shkak se kisha çelësat e tyre me vete.” E mandej mendova se ky shkëmbim çelësash kishte gjendur vendin e përsosur për të ndodhur: Prishtina.

Kësisoj nisa t’ia tregoj këtë ide të shkëmbimit të çelësave Catherine dhe Tatianës. “ Ka kuptim në kontekstin e punës tënde, në kontekstin e Prishtinës e në kontekstin e kohëve që po jetojmë”, tha Catherine.

Në fakt, ishte një vazhdimësi e propozimiz tim të fundit. Tako një vizitor gjithashtu përfshihet në libër si formë aksioni. Lidhej më shumë me kontekstin gjeopolitik. Kufiri është ende i mbyllur, por dyert e shtëpive tona janë të hapura për njëri-tjetrit, e megjithëse nuk njihemi me njëri-tjetrin. Ndoshta mund të krijojë rrëfime të reja, të papritura.

U lumturova kur gjeta pikëtakime mes fundit të tekstit të Catherine (1) dhe propozimit për shkëmbimin e çelësave. Në fjalët e Hannah Arendt, koncepti i Catherine ishte një sfidë për “të stërvitur imagjinatën tonë për të shëtitur”. Kur e gjeta, e shkrova “ Më pëlqen të imagjinoj se si ne do të takojmë njëri- tjetrin, vërtetë”. “Më pëlqen që po e çon takimin/shëtitjen në një dimension të ri” m’u përgjigj ajo.

Të gjithë u dakordësuam dhe vendosëm ta realizojmë. Gjithashtu vendosëm ta përkthejmë librin në anglisht dhe ta sjell në Prishtinë që lexuesit të kenë qasje në të (2). “Nuk e di saktë se si do t’ja bëj. Më duhet të udhëtoj sërish dhe të takoj njerëzit që i takova”.

Udhëtova drejt Prishtinës sërish në maj. Me Lenditën, ne gjetëm çelësa punuesit: Jener, Ergyn dhe Namik janë gati të krijojnë kopje të çelësave tuaj. Gjithashtu takova një grup të rinj studentësh të artit entuziastë dhe ata do të jenë të parët që do të shkëmbejnë çelësat. Disa ditë më parë Suhel më shkroi: “kur të jap çelësin tim, të jap besën time. Kur ti më jep çelësin tënd, ti më jep besën tënde”. (3)

Alba më sugjeroi t’ju shkruaja personalisht e t’ju rrëfeja këtë fillimin e këtij tregimi. Ndaj dhe e bëra. Ju pres në takim tek çelësa-punuesi.

Luz

–––

(1) Prezantimi i Programit Artistit i Manifesta 14, ka rëndësi çfarë botësh bota botëron: si të rrëfejmë tregime ndryshe https://manifesta14.org/programme/artistic-programme/

(2) Mund të gjeni librin Put oneself in the place of the other në Qendrën për Praktikë Rrëfyese (biblioteka “Hivzi Sylejmani”) dhe në pikën e informacionit në Grand Hotel Prishtina

(3) Koncepti i Besës i referohet “mirëbesimit” dhe “betimit” për të mbajtur një premtim. Besa është gjithashtu një emër shumë i përdorur ndër kosovarë e shqiptarë.